Olsztyn (niem. Allenstein) został założony przez niejakiego Jana z Łajs około połowy XIV wieku (prawa miejskie otrzymuje 31 października 1353 roku) przy zamku kapituły warmińskiej, którego budowę rozpoczęto w 1334 roku. Nazwa Łajsy jest pruskiego pochodzenia i określano nią pole w pobliżu osady Wewy, później zwanej Melzakiem, a w wieku XX Pieniężnem. Miasto na początku swego istnienia funkcjonuje pod nazwą Allenstein, która pochodzi od pruskiej nazwy Łyny - Alna (lub Alle).

    Olsztyn zostaje zaludniony, zabudowany i obwarowany. W drugiej połowie XIV wieku zostaje wzniesiony gotycki kościół pod wezwaniem św. Jakuba Apostoła, uznawany za jeden z najciekawszych przykładów gotyku w Polsce. Szybki rozwój miasta wymaga wkrótce poszerzenia granic, na co zezwala kapituła warmińska przywilejem z 4 maja 1378 roku. Powstaje wtedy Nowe Miasto usytuowane u podnóża kościoła św. Jakuba. Stare Miasto wraz z nowopowstałym Nowym Miastem zostaje zamknięte wspólnym łańcuchem murów.

    Niejednokrotnie miasto jest niszczone przez liczne wojny w XV wieku. W 1440 r. Olsztyn przystępuje do Związku Pruskiego. W wyniku powstania zorganizowanego przez ten związek w 1454 Zakon Krzyżacki traci klucze do miasta. W tym samym czasie miasto uznaje władzę Kazimierza Jagielończyka. W czasie wojny 13-letniej miasto opanowują wojska krzyżackie. W 1466 r. na mocy traktatu pokojowego zawartego w Toruniu, Olsztyn wraz z całą Warmią przechodzi pod władanie Rzeczypospolitej. Staje się siedzibą administracji dóbr kapituły warmińskiej, której prace w latach 1516-1519 i 1520-1521 nadzoruje Mikołaj Kopernik. Za jego rządów wybucha kolejna wojna wywołana przez zakon krzyżacki, której wynikiem jest całkowite spustoszenie południowej Warmii. Kopernik podejmuje akcje zasiedlania rejonu poprzez sprowadzanie osadników mówiących po polsku z Mazowsza. Sławny astronom pozostawia po swoim pobycie na zamku wiele ciekawych wykresów, które zachowują się do dzisiejszych czasów. Warta zobaczenia jest jego tablica astronomiczna znajdująca się na krużganku zamku. Kopernik oznacza farbami linie równonocy wiosennej i jesiennej. Wyniki tych badań pozwalają mu nie tylko zmierzyć długość roku, ale służą tez do napisania pracy "O obrotach ciał niebieskich" (De revolutionibus orbium coelestium), w której to Kopernik wstrzymuje Słońce i rusza Ziemię.

    Kolejny wiek to szybki rozkwit korzystnie położonego miasta na ważnym szlaku Królewiec - Warszawa. Do połowy XVII w. rozwija się ono jako ważny ośrodek handlowy. Czasy pokoju kończą się wraz z początkiem kolejnych wojen północnych w XVII i XVIII wieku, a wielka zaraza a latach 1709 - 1712 wyludnia miasteczko niemal całkowicie. Jednak dzięki pomocy kapituły Olsztyn poprawia swe położenie do końca XVIII wieku. Rok 1772 to przejście pod panowanie Prus. Doprowadza to miasto do głębokiego upadku. Zamek zostaje zmieniony na magazyn, do polskiej szkoły uczęszcza tylko 30 uczniów. W 1807 roku do miasta zajeżdża sam cesarz Francji Napoleon Bonaparte, aby przyjąć defiladę na rynku olsztyńskim.

    Druga połowa XIX wieku to Ożywienie gospodarcze, kiedy to miastem zarządza burmistrz Robert Zakrzewski, a następnie Oskar Beliana. Powstaje magistrala kolejowa z Berlina przez Olsztyn do Królewca oraz linia do Morąga, Szczytna, Ornety i Działdowa. W 1867 wybudowany zostaje szpital, rok później gimnazjum. Liczba mieszkańców w ciągu drugiej polowy XIX wieku wzrasta z 4 tysięcy do 25 tysięcy. W tym tez okresie Olsztyn staje się ośrodkiem polskiego ruchu narodowego na Warmii. W latach 1886-1939 wychodzi "Gazeta Olsztyńska".

    Koniec wieku XIX i początek XX to czas budowy nowych gmachów publicznych, miedzy innymi renesansowego ratusza, neogotyckich kościołów Najświętszego Serca Pana Jezusa i św. Józefa oraz siedziby rejencji. Gmach rejencji powstaje w latach 1908-1911. Tu też w 1920 roku swą siedzibę ma komisja aliancka, która kontroluje przebieg głosowania w czasie plebiscytu na Warmii i Mazurach. Podczas wojny budynek przechodzi w ręce Gestapo, a po wojnie ulokowuje się tu dyrekcja PKP. Olsztyn na przełomie wieków zyskuje też instalację gazową, linię telefoniczną, elektryczność, wodociągi. Na ulicach pojawiają się tramwaje, a zaraz potem zostaje otwarte lotnisko.

    Po I wojnie światowej na mocy plebiscytu Olsztyn pozostaje w rękach niemieckich. Nasila się presja germanizacyjna. Od 1920 roku jest siedzibą Związku Polaków w Prusach Wschodnich.

    Po II wojnie światowej mocno zniszczony wraca do Polski.

    Olsztyn jest bardzo ciekawym miastem turystycznym, nie tylko ze względu na położenie wśród wielu jezior, ale także ocalałych zabytków.. Możemy tu oglądać późnogotycką katedrę z XV-XVI w., pałac biskupi z XVIII w. oraz pozostałości murów miejskich z XIV-XV w., a zwłaszcza jedną z dwóch bram strzegących niegdyś wjazdu do miasta zwaną "Wysoką Bramą". Zachowana brama w połowie XIX wieku zostaje zaadoptowana jako więzienie. Tam też przetrzymywany był Wojciech Kętrzyński - historyk, publicysta, etnograf i bojownik o polskość ziem warmińsko-mazurskich. Wartym zwiedzenia są też ratusz z XVII w. i kamienice z XVII-XIX w. Jednak najbardziej bujną historię tai w swych murach zamek kapituły warmińskiej. Wybudowany w latach 1346-1353 składa się z jednego skrzydła po północno wschodniej stronie dziedzińca w kształcie czworokąta. Do zamku, otoczonego murami obronnymi i fosą, dostać się można tylko od strony Łyny mostem zwodzonym. W XV wieku dobudowane zostaje południowo-zachodnie skrzydło, a XVI wieku wieża zmienia swój kształt na okrągły na czworokątnej podstawie. Jej wysokość sięga 40 metrów. Mury obronne o wysokości 12 metrów zostają uzupełnione drugim pasem niższych murów, wzmocnionych basztami. Mury zamkowe zostają częściowo połączone z murami miejskimi tworząc potężny bastion. Pieczę nad zamkiem sprawuje wówczas kapituła warmińska, która wraz z biskupem warmińskim, do 1454 roku podlega Zakonowi Krzyżackiemu. Z tego względu odgrywa on sporą rolę podczas wojen polsko-krzyżackich. W 1410 roku poddaje się bez walki Polakom. W czasie wojny 13-letniej przechodzi z rąk do rąk, by w 1466 roku przejść pod władanie Polaków. Krzyżacy grożą zamkowi jeszcze w 1521 roku, ale po nieudanym ataku zaprzestają zdobycia go. W zamku przebywa miedzy innymi Mikołaj Kopernik w latach administrowania 1516-1521 oraz w 1524, 1531, 1535 i 1538 jako wizytator. W XVI wieku goszczą tu też dwaj biskupi warmińscy, a zarazem wielcy pisarze: Jan Dantyszek (1538, 1541) oraz Marcin Kromer (1580). W 1758 roku powstaje nowy dojazd od strony miasta. Przybywa nowe skrzydło pałacowe, ale z jednoczesną likwidacją podgrodzia i części murów. Rok 1772 to przejście zamku na własność zarządu państwowych majątków ziemskich. W 1779 roku zatrzymuje się tutaj Ignacy Krasicki. Kolejne przebudowy mają miejsce w 1845 roku kiedy to likwidacji ulega most nad fosą zastąpiony groblą łączącą zamek z miastem, fosa zaś zostaje osuszona. W latach 1901-1911 przeprowadzany jest generalny remont. Od 1921 roku w salach zamku mieści się muzeum, a od 1945 roku cały zamek jest siedzibą Muzeum Mazurskiego, dziś Muzeum Warmii i Mazur.

   Zobacz również: Stare pocztówki