XIV wieczny kościół gotycki w Iławie

    Według niemieckiego historyka J.C. Kaufmanna, autora wydanej w 1905 roku na 600-lecie miasta „Historii Miasta Iławy”, tereny wokół Jezioraka i w okolicach dzisiejszej Iławy, już w czasach przed Chrystusem były zamieszkiwane przez ludność osiadłą, której pożywienia dostarczało bogate w ryby jezioro i obfitujące w zwierzynę nieprzebyte lasy. Ten sam autor uważa, że udokumentowana historia pruskiej osady Eylaw, Ilau sięga lat 1260-70, gdy Krzyżacy prowadzili tu wówczas krwawe boje z Prusami o podporządkowanie sobie wybrzeży Jezioraka. Dane późniejsze, pochodzące z roku 1294 mówią o podziale okolic Iławy na obszary podporządkowane Zakonowi Krzyżackiemu i biskupowi Pomezanii. Granica przebiegała na rzece Osa między Iławą a Szymbarkiem. Wynika z tego zatem , że chociaż do budowy gotyckiego kościoła na iławskim Starym Mieście, najprawdopodobniej przystąpiono dopiero w roku 1318, co zresztą potwierdza XIX-wieczna pieczęć iławskiej parafii z wizerunkiem kościoła i napisem w otoku : (” Die Kirche im Dt. Eylau 1318”), to jednak parafia iławska istniała już dużo wcześniej. Powstała najpewniej po uśmierzeniu zbuntowanego plemienia tutejszych Prusów, jeszcze przed końcem XIII wieku, na mocy Traktatu Dzierzgońskiego zawartego przez Zakon Najświętszej Marii Panny w 1243r z wodzami pobitych plemion pruskich. Schrystianizowani Prusowie, osadnicy niemieccy oraz ludność polska napływająca tu z północnego Mazowsza, zamieszkujący osadę noszącą nazwę Ilau lub Eylaw, co w języku Prusów oznaczało podmokłe miejsce lub grunty, zbudowali sobie na wzgórzu drewnianą kaplicę albo kościół pod wezwaniem św. Mikołaja patrona rybaków i marynarzy. Potem w roku 1305, rozbudowana wspólnym wysiłkiem i rozwijająca się gospodarczo osada, otrzymała od komtura Dzierzgonia Sigharda von Schwarzburga prawa miejskie, potwierdzone w roku 1317 kolejnym aktem lokacyjnym wydanym przez komtura Luthera von Braunschweig. Pierwszym znanym z imienia proboszczem iławskim był brat Andreas, którego nazwisko pojawia się w dokumencie wystawionym w Stradem (Stradomno) w roku 1324 i najprawdopodobniej to właśnie on w latach 1318 - 1328 był budowniczym iławskiego kościoła gotyckiego, wzniesionego w najwyższym punkcie wzgórza, na którym leży iławskie stare miasto. Kościół usytuowany na linii wschód – zachód, postawiony na cokole z głazów granitowych, zbudowany z palonej cegły gotyckiej został tak wkomponowany w południowo-wschodni narożnik murów obronnych, by mógł pełnić funkcję bastionu obronnego.

    Południową ścianę zbudowano na przedłużeniu południowego skrzydła murów miejskich, a szczytową na przedłużeniu wschodniego pasma murów obronnych Iławy. Kościół zbudowano w formie jednonawowej budowli na planie prostokąta z prezbiterium mniejszym o wymiarach 8 m x 11,70 m i prezbiterium głównym o wymiarach 14,80 m na 20,20 m. Przy prezbiterium od strony północnej postawiono w roku 1550 wysoką na 27 m. Wieżę ,a w roku 1624 dobudowano kruchtę ze sklepieniem kolebkowym o łuku wspiętym. Wieża zbudowana na planie kwadratu, posiada na parterze dwa sklepienia krzyżowe i zakończona jest tak, jak obie nawy kościoła, stromymi dachami opartymi na drewnianej konstrukcji. Dachy naw od wschodniej i zachodniej strony mają wysokie zdobione szczytami, pilastry zakończone sterczynami. Sterczyny wykonane zostały po części z kamienia a częściowo z cegły, co nadaje budowli wyjątkowego wyglądu. Można przyjąć z całą pewnością, że równocześnie z budową kościoła przystąpiono do budowy domu braci zakonnych (Ordenshaus). Dom zakonny, później nazywany przez ludność miasta – zamkiem, wybudowany na placu pomiędzy kościołem a bramą wschodnią (Polnische Tor), był siedzibą sprawujących nad miastem pieczę – prokuratorów i komorników zakonnych. Na wysokości pierwszego piętra dom zakonny został połączony przejściem z wieżą kościelną. Po zbudowaniu w miejscu drewnianego kościoła pod wezwaniem Św. Mikołaja, gotyckiego kościoła zakonnego, nowa iławska świątynia została konsekrowana jako Fara pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny i jako taka funkcjonowała aż do likwidacji w 1525 roku Zakonu Krzyżackiego. W czasach krzyżackich parafia była obsadzona przez proboszcza i wikarego, iławscy proboszczowie byli jednocześnie braćmi zakonnymi, dowodzi tego między innymi wystawiony w 1481 roku przez komtura Dzierzgonia dokument, w którym proboszcz z Iławy tytułowany jest : „Naszym bratem proboszczem”. Księża mieszkali w niewielkim domku obok kościoła , dom otoczony był ogrodem, poza domkiem proboszcza i wikarego, był jeszcze drugi dom, w którym mieszkali starzy księża rezydenci. Jednym z bardziej chlubnie zapisanych w kronikach iławskim proboszczem, był proboszcz Johann de Pusilia lub von Posilge, wyznaczony przez kapitułę pomezańską, jako jeden z czterech ławników sądu rozjemczego, powołanego 15 kwietnia 1372 roku przez delegata papieskiego biskupa Johanna von Ohnutz, w celu rozstrzygnięcia sporu pomiędzy biskupem Warmii Johannem von Erenhardem a zakonem o podział terenów. Sąd ten wydał swój wyrok 29 lipca 1374 roku w Elblągu i właśnie iławski proboszcz Johann jest wymieniony w dokumentach sądu, że podczas posiedzenia sądu zabierał głos i sporządził akt uzupełniający wyrok sądowy.

    Do dochodów iławskiej parafii wchodziły daniny mieszczan iławskich oraz mieszkańców 15 wsi podporządkowanych Iławie. Dziesięcina na rzecz kościoła naliczana od ilości posiadanych przez mieszczan gruntów uprawnych, w owym czasie dawała kwotę 33 marki rocznie, plus dodatkowo 10 marek rocznie na naprawy i remonty świątyni. Pod protektoratem kościoła znajdowały się istniejące w Iławie bractwa rzemieślnicze: rynkowe, jarmarczne, pogrzebowe i wigilijne, które były zobowiązane do wnoszenia opłat na rzecz parafii.

    Po wojnach zakonu z królem Polski, na skutek starań proboszcza dobra parafii powiększone zostały o 4 włóki gruntów uprawnych w Stradomnie. Później w roku 1503 marszałek zakonu Wilhelm zu Eisenberg przyznaje kościołowi połowę wsi Kałdunek, a także zamawia i płaci za trzy msze tygodniowo. Do wnoszenia opłat na rzecz kościoła w wysokości 214 skudów rocznie od 17 lipca 1513 roku zostaje zobowiązana wieś Wikielec. Parafia otrzymywała też dziesięcinę z pięciu włók należących do niej gruntów podmiejskich, 4 włók w Stradomnie oraz tzw Meesgelder czyli opłat mszalnych płaconych przez Małe i Duże Dziarny. Do iławskiego kościoła należała także słodownia, która spłonęła w 1520 roku podczas wojny.

    Iławski kościół gotycki do katolickiej parafii pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny należał do roku 1525 i po tym roku, gdy dotychczasowy Wielki Mistrz Zakonu Albrecht Hohenzollern po przejściu na protestantyzm, przyjmuje tytuł księcia Prus, kościół zostaje przejęty z rąk proboszcza katolickiego Thomasa przez proboszcza protestanckiego pastora Georga Linke.

    Zmianę wyznania władcy Prus wykorzystał starosta Iławy Paul von Fasolt, odbierając parafii w 1526 roku dużą część jej najlepszych gruntów wraz z połową rybackiej wioski Schalkendorf (Szałkowo). Fasolt zmusił też wikarego Gregera by ten wydał mu z kościoła 5 funtów srebrnych krzyży, złoty kielich, dwa srebrne klosze i sprzączki oraz jedną szczególnie pięknie inkrustowaną ławę, za którą obiecał zapłacić 2 marki ale ich nigdy nie zapłacił. Chciwy i bezwzględny starosta rozebrał też stojący przy kościele murowany domek i z uzyskanej w ten sposób cegły kazał sobie zbudować swój własny dom. Po rabunku dokonanym przez starostę Fasolta parafii pozostało tylko 10 włók dóbr w tym 5 włók w Stradem (Stradomno) oraz 5 włók w pobliżu samej Iławy.

    W 1567 roku dochody parafii z posiadanych dóbr wynosiły 70 marek, w 1640 – 150 marek i w 1700 roku – 240 marek. Znajdujące się w archiwach dokumenty finansowe iławskiego kościoła z roku 1642 świadczą o tym, że już wtedy podatki na rzecz kościoła płacili iławscy murarze, cieśle, bednarze, garncarze szklarze i kowale.

    Proboszcz przy pomocy miasta i wspólnoty wyznaniowej z otrzymywanych dochodów ponosił koszty utrzymania kościoła wraz z jego naprawami i remontami, utrzymywał też kapelana i częściowo nauczyciela, który uczył w miejscowej szkole 4-klasowej. Do pomocy finansowej parafii zobowiązani byli dziedziczni starostowie Iławy, którym książę Prus zlecił obowiązki patrona kościoła i szkoły miejskiej. Pochodzące z XVII wieku kościelne rachunki finansowe wykazują płacących do kościelnej kasy podatki: murarzy, cieśli, bednarzy, garncarzy, szklarzy i kowali. Mimo tego w mieście poddanym surowym rygorom podatkowym księcia Prus i nękanym przez częste zarazy oraz pożary, kościół i budynki przykościelne szybko zbliżają się do stanu ruiny. W roku 1673 zniszczeniu uległy organy, na które poprzez dziurawy dach kościoła lała się woda, a budynki mieszkalne proboszcza i kapelana nie nadają się do użytku.

    Miasto wtedy było tak bardzo biedne, że w roku 1676 gdy na remont kościoła i naprawę organów zaplanowano zebrać kwotę 201 marek, mieszczanie są w stanie wysupłać jedynie 29 marek. Taka sama bieda panowała wówczas w prawie wszystkich należących do iławskiej gminy wyznaniowej wioskach : Wikielec, Wiewiórki, Szałkowo, Sieminy, Stradomno, Nowa Wieś, Jamielnik i Radomek. Na przykład mieszkańcy Stradomna oraz Wikielca nie byli wtedy w stanie wnieść żadnej z należnych parafii opłat. Zniszczone organy naprawił dopiero w roku 1697 organmistrza z Susza, naprawa do której zużyto dwa cetnary kupionego w Toruniu angielskiego ołowiu kosztowała 909 marek, malarz z Ostródy, który za opłatą 96 marek odmalował naprawione organy, odświeżył też przy okazji ściany kościoła. Potem, gdy w roku 1730 pęknięciu uległy zawieszone na wieży dzwony, parafia iławska zmuszona była dokonać zakupu nowych dzwonów. Nowe dzwony zamówione u odlewnika z Gdańska kosztowały 769 florenów, przy czym kwotę 618 florenów zapłacono tylko za przetopienie starych dzwonów. Koszty robocizny i wynajmu koni użytych podczas zdejmowania starych dzwonu i ich transportu do Gdańska ponieśli mieszkańcy należącej do parafii – wsi Szałkowo. Odlane w Gdańsku nowe dzwony do Iławy trafiły w roku 1733, miały one średnicę 1145 mm. a ich brzmienie ustawione zostało w tonacji „F”. Wieniec dzwonów opatrzony został napisem: „Durchs Feuer bin ich geflossen mit Gottes hullf in Danzig gegossen”, co w wolnym tłumaczeniu można oddać jako : „Podczas ognia rozpłakane z boską pomocą w Gdańsku odlane”. Druga strona dzwonów opatrzona została inskrypcją łacińską, w której zawarto sentencję Psalmu 95 werset 6 i 7. : „Pójdźcie, pokłonimy się, padnijmy na kolana przed Panem, Stwórcą naszym. Albowiem on jest Bogiem naszym, a my ludem jego pastwiska i owcami w Jego ręku. Obyście głosu jego dzisiaj usłuchali.” W kilkanaście lat później po kolejnym pożarze miasta, który wybuchł nocą z 26 / 27 czerwca 1706 roku i obrócił w perzynę 53 domy oraz stojący pośrodku rynku ratusz, wielkim zniszczeniom ulega także kościół, który na remont musi czekać aż do roku 1730. Wtedy hrabia Finckenstein starosta dziedziczny miasta i patron kościoła zleca wykonanie napraw i pokrywa z własnej kasy całkowity remont kościoła. Całość robót kosztowała starostę 1722 floreny i 27 groszy, w tym roboty murarskie wyniosły 384 floreny, materiały budowlane 368 florenów i 15 groszy, roboty ciesielskie 970 florenów i 12 groszy. W czasie remontu wymieniono po obydwu stronach chóru 4 drewniane filary, które ustawiono na całkiem nowych fundamentach wykonanych z polnego kamienia i cegły. Wymieniono na nowe stare, dziurawe i nierówne podłogi w całym kościele oraz zapadnięty i podziurawiony dach, przez który do środka lała się woda zalewająca ołtarz i boczne sklepienia. W wysokich na 33 stopy wnętrzach kościoła ustawiono rusztowania i dokonano napraw architrawów, odnowiono także stiuki zdobiące sklepienie kościoła. Na koniec dokonano remontu ścian wewnątrz kościoła, najpierw usunięto z nich plamy i zacieki, naprawiono i uszczelniono okna dokładnie też wybielono wszystkie ściany. Po czym wykonano, podparte trzycalowej grubości filarami, nowe trójłukowe stropy nad balkonem. Po zakończeniu remontu kościoła, w 1741 roku na koszt miasta zamówiony został u rzeźbiarza Jana Henryka Selcke z Prabut nowy ołtarz, odmalowano wtedy także sufit i odnowiono znajdujące się nad ołtarzem sklepienie. W roku 1786 w nowym barokowym ołtarzu zawieszony zostaje wykonany przez Christiana Bernarda Rhode obraz „Chrystus w Getsamani”, za który parafia artyście zapłaciła 80 talarów. W roku 1751 odnowione zostały pozłocenia kielichów ofiarnych i za kwotę 168 guldenów wykuto okna w ciemnym pomieszczeniu zakrystii.

    Dotkliwym dla iławskiego kościoła był rok 1753, gdy 3 czerwca na skutek uderzenia pioruna spłonął dach kościoła i następnie woda użyta podczas gaszenia pożaru zalała i zniszczyła naprawiane i odnawiane w latach 1715 oraz 1738 organy. Do naprawy zniszczonych organów miasto zatrudniło organmistrza Christopha Heinricha Obucha, który za opłatą 100 talarów dokonał tak solidnej naprawy organów, że działały one bez zarzutu aż do 1840 roku. Według wizytacji kościelnej z roku 1723 do parafii iławskiej należały następujące miejscowości : Iława, Szałkowo, Kamień, Wola Kamieńska, Windyki, Nowa Wieś, Małe i Duże Dziarny, Ławice, Dół, część wsi Rodzone leżąca po stronie niemieckiej, Radomek, Wikielec, Stradomno i Karaś.

    W roku 1780 mieszkanka Iławy wdowa Schaeffer zapisała w testamencie kościołowi iławskiemu swój domek wraz z posesją i ogrodem oraz 500 florenów przeznaczonych na remont i utrzymanie domku. W roku 1784 parafia kosztem 672 talarów wyremontowała domek pani Schaeffer i przeznaczyła go na mieszkanie dla wdowy po pastorze. Inwentarz kościoła spisany w latach 1779 – 1798 zawierał spis znajdujących się w kościele sprzętów. Są tam wymienione między innymi : dwa srebrne pozłacane kielichy, dwie patery, srebrny wazon , pozłacana miedziana czara na opłatki, duża mosiężna chrzcielnica, dwa duże mosiężne lichtarze, dwa lichtarze cynowe, dwa duże mosiężne żyrandole, trzy duże i jeden mały dzwonek, dwa jedwabne obrusy, dwie kościelne pieczęcie – duża i mała, oraz dwie kościelne księgi zawierające zapisy ślubów, chrztów i pogrzebów w latach od 1704 do 1787.

    Wizytujący w 1789 roku Iławę topograf pruski Johann Friedrich Goldeck w swojej notatce powizytacyjnej podaje następujące informacje dotyczące kościoła : „ W kościele miejskim, bardzo starym znajdują się dwie krypty grafów Rzeszy von Finckensteinów z Raudnitz. W jednej z nich znajdują się trzy rzekomo trzy prawdziwe mumie. Do kościoła należy połowa wsi Schalkendorf ( Szałkowo). W podziemiach kościoła znajduje się spora ilość trumien. w dwu z tych trumien leżą dobrze zachowane, zabalsamowane zwłoki zmarłych panów lennych tego miasta Wilhelma Albrechta von Finckenstein zmarłego 15 kwietnia 1752 roku i jego żony Jadwigi Elżbiety von Finckenstein z domu von Rippin zmarłej 1 lutego 1752 roku ”

    W roku 1790 kościół według zapisów kronikarskich, był ponownie w tak opłakanym stanie, że magistrat miasta musiał dokonać napraw oszacowanych na 4000 marek. Dziesięć lat później, w roku 1800 zamurowane zostały kościelne podziemia i zaprzestano dokonywać w nich pochówku ważnych osób. Po raz kolejny do gruntownego remontu kościoła przystąpiono 5 listopada 1905 roku, odnowiono wtedy tak wnętrza jak i mury zewnętrzne. Koszt wszystkich wykonanych napraw opiewający na kwotę 20.000 marek poniosła gmina miejska. Podczas remontu, poddano gruntownej naprawie wieżę dzwonniczą, wzmocniono jej mury, których naprawa w 1787 roku kosztowała 45 talarów, wymieniono obelkowanie podtrzymujące dzwony, remontowane przedtem w latach 1781/1782, dokonano wymiany odnawianych w 1787 roku schodów, zbudowano też nowy podest. Naprawy wymagał także, zbudowany w roku 1704 i wyremontowany w roku 1784 kosztem 1355 talarów – dom parafialny, który w roku 1900 już całkiem nie nadawał się do użytku.

    W jego miejsce w latach 1902/1903 za kwotę 30000 marek zbudowano neogotycką istniejącą do dzisiaj plebanię. Wyremontowany gruntownie pod koniec XIX wieku kościół wraz z nową neogotycką plebanią przetrwał bez żadnych szkód I Wojnę Światową i w dobrym stanie doczekał wybuchu II Wojny Światowej. W roku 1940 „patriotycznie” nastawieni parafianie, zabytkowe dzwony odlane w 1733 przez gdańskich giserów zdjeli z wieży kościelnej i przekazali jako surowiec na potrzeby przemysłu wojennego. Zabytkowe dzwony z iławskiego kościoła gotyckiego w roku 1952 odnalazł na cmentarzysku dzwonów w Hamburgu pastor Schaeffer proboszcz parafii ewangelickiej w Osterode am Harz. Znalazca docenił dużą wartość iławskich dzwonów, przewiózł je do swej parafii i umieścił na wieży swego pochodzącego z XIII wieku kościoła w Osterode am Harz.

    Po II wojnie światowej gotycki kościół zakonny (Ordenskirche) użytkowany od 1525 roku przez wyznaniową gminę ewangelicką, wrócił na łono kościoła katolickiego. Jego pierwszym proboszczem był ksiądz Ludwik Warpechowski.. W roku 1952 na mocy decyzji kardynała Stefana Wyszyńskiego gotycki kościół zakonny na iławskim Starym Mieście w imieniu Zakonu Ojców Oblatów Najświętszej Marii Panny przejął ks. Mieczysław Niepiekło, który jako misjonarz Zakonu Oblatów został proboszczem istniejącej do dzisiaj w najstarszym iławskim kościele parafii p.w. Przemienienia Pańskiego.

    We wnętrzu zabytkowego gotyckiego kościoła z pierwszej połowy XIV wieku przebudowanego i uzupełnionego w XVII, XIX oraz XX wieku znajdują się następujące obiekty :

1. Portal gotycki z XIV wieku (północny) wykonany z cegły, ostrołukowy, czterouskokowy o bogatym profilu. Regotyzowany w latach 80–ych XX wieku.
2. Portal gotycki z XIV wieku(zachodni) wykonany z cegły, ostrołukowy, trójskokowy o bogatym profilu. Regotyzowany w latach 80–ych XX wieku.
3. Ołtarz główny barokowy z 1741 roku. Według źródeł niemieckich wykonany przez Jana Henryka Selcke (lub Solcke) z Prabut za administracji pastora Jana Linknera (1704 – 1748), zbudowany prawdopodobnie na mensie gotyckiej. Drewniany, architektoniczny, trójosiowy,, dwukondygnacyjny ze zwieńczeniem, polichromowany, złocony i srebrzony, gruntownie przemalowany w 1909 roku, o czym świadczy napis za ołtarzem. W mensie portal z 1945 roku konsekrowany przez Buiskupa Pomocniczego Częstochowskiego – Księdza dra Stanisława Czajkę.
4. W predelli dwie tablice z tekstem nieczytelnym;

• Ev. Str. Joh. 1,29 ”Siehe, das ist Gottes Lamm, welches der welt Sunde Tragt.” (Patrz oto Baranek Boży, który gładzi grzechy świata.)
• Offenb. St. Joh. 19,9, „Seilig sind, die zum Abendmahl des Lammes berufen sind” ( Błogosławieni, którzy zostali wezwani na ucztę baranka)

    W środku nastawy obraz późnobarokowy ze sceną – Modlitwy Chrystusa w Ogrójcu, wykonany przez Krystiana Bernarda Rode z Gdańska w 1786 roku.

ołtarz z obrazem Krystiana B. Rhode

    Po bokach obrazu płaskorzeźbione girlandy, ozdobne płyciny i po dwie spiralne kolumienki z kapitelami korynckimi, oplecione wicią roślinną. Nad obrazem mały baldachim z lambrekinem i kartusz z napisem : „JESUS” Ap. GESCHICHT Cap. 4v. 11,12 ( wg ks. Jakuba Wujka chodzi o tekst z Dziejów Apostolskich: „Ten jest kamień, który odrzucony od was budujących stał się głową węgła, I nie ma w żadnym innym zbawienia, bo nie dano ludziom pod niebem innego imienia, w którem byśmy mieli być zbawieni”. Po bokach pierwszej kondygnacji bogate ażurowe uszaki. W drugiej kondygnacji nad uskokowym gzymsem obramienie z Okiem Opatrzności w glorii. W trójkącie znajduje się hebrajski napis. Po bokach rogi obfitości. W zwieńczeniu wazon z trzema kwiatami.

4. W tylnej części kościoła balustrada empory w części organowej wysunięta łukiem ku prezbiterium.
5. Chrzcielnica neogotycka z XIX wieku, kielichowa, wykonana ze sztucznego kamienia o bogatej dekoracji maswerkowo – roślinnej.
6. Płyty nagrobne z XV i XVIII wieku , Jakuba Mucka – burmistrza Iławy i jego żony Zuzanny z domu Werner,
7. W zakrystii epitaphia trumienne srebrne z tekstem w jęz. niemieckim : Jadwigi Elżbiety von Finckenstein z domu von Rippin i Wilhelma Albrechta Finckenstein a także srebrne, barokowe epitaphium trumienne z herbem Finckensteinów oraz herbami połączonymi Finckenstein i Rippin,
8. Okucia drzwi i zamek, barokowe z XVIII w wieku na drzwiach prowadzących do wieży. Same drzwi nowsze z 1909 roku.
9. W kościele cztery witraże neogotyckie figuralne, w tym trzy z XIX i jeden z XX wieku.
10. Dzwon gotycki spiżowy z XIV/XV wieku z napisem wykonanym majuskułą łacińską : „o rex gloria criste veni cum + pace” ( O Królu chwały Chryste przybywaj z pokojem) Między napisem motyw głowy Chrystusa w mandorli z krzyżem oraz herb Wielkiego Mistrza Zakonu Krzyżackiego.
11. Krzyż teutoński żelazny wieńczący gotycka wieżę, może z XIV wieku.
12. Chorągiewka na wieży z datą 1899